Keşif muamması
KÜLTüR - SANAT Haberleri
Moğolistan’ın Nomgon Vadisi’nde keşfedilen ve İlteriş Kağan’a ait olduğu söylenen külliye tartışma konusu m. Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Darhan Kıdırali, eserlerin İlteriş Kağan’a ait olduğunu savunurken Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Uygur devrini işaret ediyor. Prof. Dr. Necati Demir ise mezarın daha evvel keşfedildiğini iddia ediyor.
MURAT ÖZTEKİN
Türk arkeoloji dünyası, Göktürk Devleti’nin kurucusu İlteriş Kağan’ın külliyesinin ve kitabesinin bulunduğunun duyurulmasıyla geçtiğimiz günlerde büyük heyecan yaşadı. Uluslararası Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğinde yapılan keşif, iddiaya göre Türkçenin 7 asırda da yazılı metinlerinin olduğunu ve Türk adının bilinenden yaklaşık yarım asır önce kullanıldığını belgeledi. Ancak keşif büyük olsa da mahiyeti kesin değil. Sorularımızı cevaplayan arkeolojik kazının başındaki Uluslararası Türk Akademisi (TWESCO) Başkanı Darhan Kıdırali, külliye ve kitabenin Bilge Kağan ve Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’a ait olduğunu tekrarlıyor. Ancak Türk tarihine dair eserleriyle tanınan Prof. Dr. Ahmet Taşağıl farklı görüşte…
UNVANDAN ÖNCE YAZILDI
Darhan Kıdırali “Yazıtın üzerinde ‘Sığır yılı, dokuzuncu ay’ diye geçiyor. Zaten İlteriş Kağan 680’den sonra tahta çıkmıştı. Daha önce Türk adının geçtiği ilk belge Tonyukuk Kitabesi diye biliniyordu. Dolayısıyla şimdi Türk adının ilk geçtiği tarih 8. yüzyılın başında 7. yüzyıla çekilmiş oldu. Yazıtla Türklerin yazı tarihini çok önceye götürmüş olduk” diyor. Kitabe için “Nomgon Yazıtı” ifadesini kullanan Kıdırali “Bu kitabe muhtemelen hükümdarın ‘ilteriş’ unvanını almadığı dönemde yazıldı; bu yüzden ‘kutluk’ ifadesi var. Bir de Kültiğin Bilge Kağan’daki üslubun kaynağını burada görebiliyoruz. Biz İlteriş Kağan’ın kim olduğunu diğer yazıtlardan biliyorduk. Şimdi kitabede kendisini anlattığı için daha geniş bilgiye kavuştuk. Bu yazıtın tam tarihi daha geniş araştırılacak” şeklinde konuşuyor.
.jpg "Keşif muamması")
Nomgon’da keşfedilen kitabe, orta kısmı bölük olarak bulundu. 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip yazıtın her iki tarafında da metin yer alıyor. Bulunan eserin iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunmakta. Metinde ‘Türk’, ‘Kutluk’, ‘Tümen’ gibi bir dizi kelime tespit edildi.
HEYKELLERİN TİPİ FARKLI
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ise bulunan eserlerin Uygur dönemine ait olabileceği kanaatinde. Taşağıl “Öncelik bu keşif Türk tarihi ve kültürü açısından heyecan verici. Ancak buna İlteriş Kağan’ın mezarı demek şimdilik doğru değil. Çünkü kitabede ‘ilteriş’ kelimesi geçmiyor. Aslında oradaki heykellerin tipi ve Soğd dilindeki kelimeler I. Uygur Kağanlığı dönemini çağrıştırıyor. Uygur döneminde de kutluk unvanlı 14 kağan var. O külliye Kapgan Kağan’a da ait olabilir. Bütün bunlar benim öngörüm” diyor.
DAHA ÖNCE BULUNDU İDDİASI
Prof. Dr. Necati Demir ise İlteriş Kağan’ın mezarının 1950’lerde kazıldığını savunarak “Daha evvel yapılan kazılarda İlteriş Kağan’ın heykeli de bulundu. Bu keşif hakkında akademik yayın ortaya kondu. Ben Şivet-Ulan’da İlteriş Kağan’ın mezarının bulunduğu yeri bir gün boyunca gezdim. Keşfi n bilinmemesi çok garibime gitti. Bu işte bir bit yeniği var” ifadelerini kullandı.
8 KÜLLİYE DAHA AÇILMAYI BEKLİYOR
Kitabenin keşfedildiği Moğolistan’ın Nomgon Vadisi’ndeki çalışmaları anlatan Darhan Kıdırali “Bundan önce Orta Asya’daki keşifleri Avrupalılar yapıyordu ama şimdi ilk defa kendi bilim adamlarımız tarafından okundu. Bu da Türkolojinin merkezi olduğumuzu göstermektedir. Biz tarih yapan ama tarih yazımında eksik kalan bir milletiz. Artık tarihimizi yazmamız için ona malzeme olan arkeolojik buluntuları kendimiz okumamız önemli” şeklinde konuşuyor. Nomgon’daki kazı bölgesinin yeni keşiflere gebe olduğunun işaretini veren Darhan Kıdırali “Ötüken’deki bölgede dokuz tane külliye benzeri kompleks tespit edildi. En büyüğünü şu an bulduk. İlteriş Kağan’ın anıt kompleksi kapsamlı bir şekilde incelenecek ve tarihimizi değiştirecek birçok yeni keşfe mutlaka tanık olacağız. Ayrıca diğer 8 külliye açılmayı bekliyor. Diğerleri İlteriş Kağan’ın kardeşleri ve akrabaları. Orası bir pantheon. Muhtemelen Kapgan Kağan’ın külliyesi buradan çıkacaktır” ifadelerini kullanıyor.
'da Takip Edin!
